De vorm van leegte
In een gesprek met Krista Tippett vertelt Stephen Batchelor, een voormalig boeddhistisch monnik, over wat het betekent om als mens ‘leeg’ te zijn. Leeg is altijd een relatieve term, zegt hij. Je bent niet zomaar leeg, maar leeg van iets. Leeg van woede, leeg van hebzucht. Die leegte heeft dan de vorm van dat wat er niet is. Als je er zo naar kijkt, bestaat er geen absolute leegte; er zijn altijd dingen niet.
Is dat dan het verschil met nihilisme? Dat de boeddhistische leegte altijd een tegendeel heeft dat er betekenis aan geeft?1 Of schuilt de betekenis van de nihilistische leegte juist in het feit dat die leegte geen enkele betekenis heeft? Ik hoorde ooit een stel nihilisten vertellen waarom ze zo enthousiast waren over hun stroming: die geeft je de complete gelegenheid om zelf zin te geven aan het leven, juist vanwege de totale afwezigheid van een voorafbepaalde betekenis.
Maar hoe kun je een leegte vullen met iets dat een andere vorm heeft dan diezelfde leegte? De leegte van het nihilisme2 had de vorm van God, dus hoe prop je daar iets met een andere vorm in? Dat past toch niet? Of verandert die leegte langzaam van vorm, net zo lang tot de nieuwe vulling wel past? Misschien is dat wat er gebeurt wanneer je waarden en voorkeuren veranderen naarmate je ouder wordt. Je leegt jezelf van dingen die op wat voor manier dan ook in je binnenste terecht zijn gekomen, om zo plaats te maken voor iets dat beter voelt en beter bij je past. In eerste instantie ervaar je dat waarschijnlijk nog steeds als de leegte van dat wat niet langer aanwezig is, maar naarmate de tijd verstrijkt kan er in die vrijgekomen ruimte iets nieuws ontstaan. Dat doet me denken aan een gek verhaal dat ik laatst hoorde: dat de vagina van een vrouw zich na verloop van tijd aanpast aan het geslachtsdeel van haar man. Of het waar is weet ik niet, maar zo vreemd zou het niet zijn. Ook de plasticiteit van onze hersenen werkt op zo’n manier, zich al maar aanpassend aan een veranderende omgeving. Waarom zouden leegtes in de ziel zich anders gedragen?
Dat rijmt met wat Batchelor verder vertelt in het gesprek: dat je vanuit alleen-zijn (‘solitude’ betekent net iets anders dan ‘eenzaamheid’) aan de slag kunt met die relatieve leegtes. Alleen door te durven onderzoeken wat er in jezelf gebeurt wanneer er niemand is om je daarvan af te leiden, kun je jezelf legen van angsten en oordelen die daar misschien al heel lang zitten. Zodat er daarna nieuwe dingen kunnen ontstaan in die leegtes. Wellicht met een soortgelijke vorm, maar misschien ook wel met een vorm waarvan je daarvoor niet eens had kunnen dromen.
— woensdag 29 september 2021
Nog iets lezen? De zwaluw en de mug